از کوچه و پس کوچه های محله حکیم اصفهان که میگذری، روبروی 1 سقاخانه و در ضلع شمال غربی مسجد حکیم،نمای آجری زیبایی مسحورتان می کند. سر در بلندی که نگاهتان را غرق پیچ و تاب نقوش با شکوهش می کند.
مسجد جورجیر، روزگاري در محله باب الدشت اصفهان ـ در مکان فعلي مسجد حکيم قرار داشته
سردر مسجد جورجیر یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی دوران دیلمی و نمونه بارز آجرکاری و گره سازی به سبک رازی از دوران سلجوقیان و قدیمی تر از گنبد تاج الملک در مسجد کامل عتیق اصفهان هست .
با اینکه در ساخت این سردر خیال انگیز، رنگ و لعاب کاشی به کار نبرده شده هست اما زیبایی نقوش و جلال و جمالش آدمی را به وجد می آورد.
این سردر زیبا روزگاری مردمان را به درون بنایی باعظمت به نام مسجد کامل جورجیر (گور گیر) یا مسجد کامل صغیر (در مقابل مسجد عتیق یا کامل کبیر) در انتهای بازار رنگرزان هدایت می کرده هست؛ مافروخی در کتاب «محاسن اصفهان» در توصیف این مسجد آورده که این بنا توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان ها، خانقاه ها، کتابخانه و مدارسی بوده هست. او متذکر می شود که این مسجد، از مسجد کامل اصفهان کوچک تر، ولی از آن زیباتر و مستحکم تر بوده هست.
متاسفانه در پی حمله خانمان سوز مغول به ایران، بجز همین سردر، بقیه بخش های آن همچون مناره بی نظیر 1 صد متری اش ویران شد و بعدها در زمان صفوی، مسجد حکیم به عزم «حکیم محمد داوود» پزشک شاه عباس دوم در جای آن ساخته شد. اما این سردر با بزرگی به عنوان نمونه ای عالی از هنر معماری زمان دیلمی، تنها به‌جامانده مسجد جورجیر هست که برایمان به یادگار مانده هست.
این سبک که از ری برخاسته، مبتنی بر استفاده از آجر در ابعاد کوچک برای ایجاد نقوش مختلف هندسی در کالبد بنا و تزیین چشمگیر آن بوده هست. در سردر جورجیر، هنر آجرکاری در بخش های سازه ای و تزئینی به قوت و استادانه در دل یکدیگر به کار رفته هست.
مسجد جورجیر توسط صاحب بن عباد ساخته شده و داراي شبستان‌ها، خانقاه‌ها، و مدارسي بوده هست
نقوش یگانه به کار رفته در سردر جورجیر آمیخته ای هست از طرح های خطی 7 شاخه، کتبیه های کوفی، طرح های گل و برگ، شمعدان های 3 شاخه، نقوش پایه شمعدان، نقش بازي كردن لاله گون، طرح های هندسی، نقش بازي كردن هایی شبیه حروف عبری و پهلوی، شمسه 8، درخت و پرنده، غنچه های محدب، نقوش گیاهی بال مشابه، تزیینات زنجیری، شمعدان 7 شاخه، و گل های 3 پر لاله مشابه که هر 1 هماهنگ با دیگر نقوش در جای خود نشسته اند.
شاخص ترین ویژگی سردر جورجیر 1 قوس شکنج یا کنگره ای بزرگ 11 پر بر ارتفاع آن هست که در نوع خود بی نظیر هست و پشت بغل های آن با نقوش چلیپای ایرانی تزئین شده هست. نمونه های کوچک تری از این کمان شکنج را با 5 پر بر ارتفاع 2 تاق نمای کوچک تر در دیواره های جانبی سردر می توان دید که در بالا و پایین شبدری 5 پر آن ها، نقوش شمسه 8 و نقوش شبیه حروف الفبای پهلوی و عبری به کار رفته هست که نشانه ای از توجه سازندگان بنا به نمادهای ادیان گوناگون هست.
از کتیبه سردر دیلمی جورجیر که به خط کوفی گچ بری شده بود، در جهت راست تنها جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» و در جهت چپ سردر، جمله «بالقسط لاالله الا هوالعزیز الحکیم» برجای مانده و بقیه کتیبه از بین رفته هست. در نماهای خارجی طرفین سردر و در داخل تاق نماهای آجری آن عبارات «لااله الاالله»، «محمد رسول الله»، «القدره لله»، «العظمه لله»، «سبحان الله»، «الحمد لله» به خط کوفی گچ بری شده و باقی مانده هست.
شاخص ترین ویژگی سردر جورجیر 1 قوس شکنج یا کنگره ای بزرگ 11 پر بر ارتفاع آن هست
از پایین تا بالای فرورفتگی دیوار سمت راست بیرونی سردر، 5 جفت نقش بازي كردن شمعدان مشابه دوباره‌کاری شده هست که در بالای هر 7 نقش بازي كردن شمعدان، کتیبه ای مستطیل شکل دربرگیرنده عبارات قرآنی به خط کوفی دیده می شود. در هر نقش بازي كردن شمعدان مشابه، در طرفین 1 شاخه اصلی، 3 جفت شاخه با زاویه شکست 90 درجه بر روی هم جاگرفته و لبه بالایی شاخه های دوم و سوم با گردشی نرم به بیرون خمیده شده هست.
در پایین دیوار بیرونی چپ سردر، نقش بازي كردن 2 جفت پرنده در 2 صف (4 پرنده) به نشانه 4 پدیده طبیعی نماد زندگی در فلسفه ایران باستان، در زیر 1 درخت به چشم می خورد که به نظر می رسد دوباره‌کاری نماد درخت زندگی و الهام گرفته از معماری ایرانی پیش از اسلام به ویژه معماری زمان هخامنشی و ساسانی باشد. یکی دیگر از نقوش جالب توجه دیوارهای جانبی، نقوش گیاهی تداعی کننده بال شاهین، پرنده نماد قدرت در ایران باستان و همچنین یادآور نماد فروهر هست.
در 2 جهت بالای درگاه ورودی و داخل نیم گنبد، 2 پیلپوش متقارن پوشیده از نقوش گیاهی و هندسی هستند. استفاده از نقوش ترازو مشابه در لابه لای نقوش گیاهی که یادآور «مهر ترازو دار» نماد دادگستری در ایران باستان هستند و تاکید در به کارگیری جمله «قسط» در کتیبه گچ بری سردر، می تواند نشانه ای از کاربری دیگر بنای جورجیر به عنوان جایگاهی برای رسیدگی به مسائل حقوقی مردمان آن روزگار باشد.
به این ترتیب به نظر می رسد که آمیختگی کم نظیر این نقوش در سردر جورجیر صرفا با هدف تزئین سازه به کمک نقوش متداول در معماری ایرانی نبوده و انتخابی هدفمند و دارای پیام خاص بوده هست. به سخن دیگر، با توجه به زمینه همزیستی پیروان ادیان اسلام، یهود، مسیحی و زرتشتی در اصفهان و برپایه نقش بازي كردن های برجای مانده در سردر جورجیر، به نظر می رسد که بنای جورجیر در روزگار خود کاربری فراتر از 1 مسجد داشته و به عنوان «منزل ادیان» و به نشانه آشتی و همزیستی پیروان ادیان گوناگون در اصفهان ساخته شده بود.
سردر نفيس و تاريخي اين مسجد تا سال 1335 شمسي در ميان قشر ضخيمي از اندود گل پوشیده بود
سردر جورجیر در مردادماه سال 1335 به عزم و راهنمایی دکتر لطف اله هنرفر که در آن روزگار ریاست اداره باستان شناسی اصفهان را بر عهده داشت،از زیر قشری کلفت از کاهگل خارج شد و در همان زمان ترمیم هایی بر روی آن صورت گرفت.
متاسفانه در حال حاضر 9 تنها تدابیری جدی برای مراقبت و ترمیم دوران ای این میراث بی مشابه اندیشیده نشده هست بلکه به خاطر بی توجهی سازمانهای مسئول، اطراف این سردر یگانه به آشغال دانی اهالی موقعیت تبدیل شده هست و به واسطه نفوذ نم آب های سطحی،بخش های پایینی این بنا به تندی گرفتار نم کشیدگی شده و در حال تخریب هست.امیدواریم بزودی با عزم مسئولان اقدامات عاجلی برای حفظ این بنای بی نظیر صورت گیرد.
منبع: خوی وب و تبیان
